گفتگو با ماهنامه تخصصی بازار و سرمایه / شماره 40 / آبان 1391

به مناسبت روز بانک داری اسلامی، به سراغ حیدر مستخدمین حسینی رفتیم و از او درباره بانک داری اسلامی پرسیدیم. گفت و گوی ماهنامه بازار و سرمایه را با ایشان در ادامه می خوانید.

قصد داریم درباره بانک داری اسلامی بدانیم اساسا بانک داری اسلامی چه نوع بانک داری است و چه تفاوت هایی با بانک داری به شکل رایج آن دارد؟

شیوه های متعارف بانک داری در دنیا دارای حوزه های عملیاتی و اجرایی یکسانی است و این شیوه ها با آنچه با عنوان بانک داری اسلامی در کشور ما مورد بهره برداری قرار می گیرد، تفاوت ظریفی دارد.

تفاوت این دو بسیار ظریف است به عبارت دیگر، بانک داری اسلامی عملیات بانکی را با عملیات تجاری ترکیب و مورد تاکید قرارمی دهد. به عبارت دیگر هم بانک داری متعارف و هم بانک داری اسلامی، عملیات بانکی را انجام می دهند اما بانک داری اسلامی عملیات بانکی را با عاملی ادغام می کند که به عنوان عملیات تجاری کالاها و سایر دارایی های مالی است که باید کالایی که مورد معامله قرار می گیرد کاملاً مشخص شود اما بانک داری متعارف عملیات بانکی را با اوراق بهادار ترکیب می کند.

نکته دیگر اینکه بانک داری بدون ربا، جزیی از بانک داری اسلامی است زیرا بانک داری اسلامی ویژگی هایی علاوه بر بانک داری بدون ربا دارد.

در واقع در بانک داری بدون ربا، حوزه های تجهیز و تخصیص منابع باید در قالب عقود انجام شود که اسلام هم آن را قبول کرده باشد بنابراین تجهیز منابعی که در بانک داری بدون ربا و بانک داری اسلامی انجام می شود تابع عقد است اما در بانک داری متعارف این گونه نیست: به عبارت دیگر وجوهی برای تجهیز منابع در بانک داری اسلامی و بانک داری بدون ربا انجام می شود باید پاکی آن تایید شود.

در بانک داری بدون ربا، تجهیز و تخصیص منابع باید در قالب عقد مطرح شود. به عبارت دیگر اگر وجوهی به عنوان قرض الحسنه جذب می شود باید با عنوان قرض الحسنه واگذار شود به همین دلیل سال گذشته بعد از سال ها این حوزه از هم تفکیک شد و قانون بر این شد که اگر بانک ها می خواهند در زمینه اعطای تسهیلات قرض الحسنه فعالیت کنند باید با تشکیل صندوق مستقل و واریز سرمایه ای توسط بانک در صندوقی به همراه وجوه مردمی برای قرض الحسنه که به صندوق تحویل می شود اقدام کنند و بانک از این محل تسهیلات قرض الحسنه ارائه دهد.

اما در بانک داری متعارف برای تجهیز، بازبینی و چگونگی ورود و خروج و اعطای تخصیص منابع، نیازی به عقد نیست.

تفاوت دیگر این دو شیوه بانک داری در این نکته است که در بانک داری متعارف عملیات بانکی در کنار سپرده گذاری بهره ای مطرح می شود، اما در بانک داری  بدون ربا یا بانک داری اسلامی عملیات بانکی با نتیجه پاک اهمیت می یابد، یعنی در بانک داری اسلامی سرمایه را با کار ادغام می کند و نتیجه به دست آمده را به صورت عادلانه با کسانی که کار کرده اند و سرمایه گذاشته اند تقسیم می کنند، اما این حالت در بانک داری متعارف وجود ندارد.

این مورد را هم باید اضافه کنم که در بانک داری اسلامی چارچوب هایی وجود دارد که هنوز به مرز اجرا نرسیده است، به بیان دیگر در برخی مواقع این چارچوبها به اجرا در نمی آید مثلاً می توان مشاهده کرد، سود به نسبتی عادلانه تعلق نمی گیرد به دلیل این موضوع بانک داری بدون ربا نیاز به بازنگری دارد.

به نظر من با پیشرفت فن آوری در دهه های اخیر و طراحی و ساخت نرم افزارهای پیشرفته، می توان این کار را از طریق نرم افزارهایی انجام داد و باید این اطلاعات را در نرم افزار تعریف کرد تا بتوان به هدف دلخواه رسید. مثلاً، در سال های گذشته با استفاده از این نرم افزارها، قرض الحسنه ها از هم تفکیک شدند.

به نظر می رسد با وجود مشکلات فعلی و راه حل هایی در این زمینه، باید به آینده حوزه نرم افزاری بانک داری اسلامی امیدوار بود چون در این زمینه پیشرفت های فراوانی شده است.

در حال حاضر بسیاری از شرکت های مهندسین مشاور که ده ها پروژه دارند، اطلاعات ریز پروژه ها را با این نرم افزارها مشاهده می کنند، اکنون باید در حوزه بانکی از این نرم افزارها استفاده کنند همان طور که بسیاری از کشورها از این شیوه استفاده کردند.

بانک داری اسلامی عموما در چه نقاطی از دنیا رواج دارد و در حال حاضر چه کشورهایی قوانین بانک داری شان تابع قوانین اسلامی است؟

در حال حاضر در کشورهای پاکستان، اندونزی، مالزی و در برخی از بانک های فرانسه و انگلیس، بانک داری  اسلامی کاربرد دارد و در بانک های این کشورها علاوه بر بانک داری متعارف، باجه هایی برای بانک داری اسلامی وجود دارد اتفاقاً سودآوری بانک داری اسلامی بسیار بیش تر از بانک داری متعارف است به همین دلیل از این شیوه در بانک های کشورهای مختلف استفاده می شود و این کار برای بانک ها بسیار سودآورتر و عادلانه تر است.

بانک های اسلامی علاوه بر ارائه مشاوره به سرمایه گذاران باید اشراف کامل بر طرح ها داشته باشند و فقط پذیرای پروژه ها نباشند.

با این دیدگاه که مدیریت ریسک در اجرای پروژه ها و طرح های ارسالی به بانک ها بسیار اهمیت دارد باید بگویم که در حال حاضر تمام بانک های کشور بدون استثنا، ریسک طرح ها را بررسی نمی کنند بلکه فقط به بازده طرح می نگرند. به عبارت دیگر نمی توان طرحی را پیدا کرد که ریسک آن از طرف بانک مورد بررسی قرار گرفته باشد، تنها موضوعی که در بانک های ایرانی مورد بررسی قرار می گیرد، بازده طرح است که این موضوع بسیار به سرمایه گذار لطمه وارد می کند.

 اما اگر ریسک را به این بدنه اضافه کنیم بسیاری از این مشکلات حل می شود. قانون بانک داری بدون ربا به دنبال رشد پایدار اقتصادی است و بنابراین لازم است این قانون که در سال ۱۳۶۲ تصویب شد مورد بازنگری قرار گیرد، همان طور که در این قانون نیز بازنگری مجدد بعد از ۵ سال مورد تاکید قرار گرفته، در این ارتباط مفاهیم امروز ریسک و بازده با تجدید نظر در قانون مورد توجه قرار گیرد.

البته محاسبه ریسک کار پیچیده ای است.

بله محاسبه ریسک بسیار پیچیده است زیرا به نیروی انسانی متخصص که در رشته مهندسی مالی تحصیل کرده باشد نیاز دارد ولی در کشور ما این رشته تازه تاسیس است و تا سقف بهینه فاصله داریم و این موضوع باعث عقب افتادگی کشور نیز در این زمینه شده است.

بانک داری اسلامی بانک داری پیچیده تر اما در عین حال صحیح تری است و در اجزای آن قوانین بسیار عادلانه ای نهفته است.

به نظر من چون بانک مرکزی متولی اصلی بانک داری اسلامی و بانک داری بدون ربا است، باید قوانین مربوط به بانک ها را تصحیح کند.

به اعتقاد من باید در تعیین نرخ سود دو طرف معامله در نظر گرفته شود ولی ما همیشه یک طرف را در نظر گرفته ایم یعنی نباید پول های مردم را جمع کنیم و حداقل سود را به آن ها بدهیم، مثلاً این موضوع که عنوان می شود، چرا سود تسهیلات بالا است، جواب این است که این سود تسهیلات باید به مردم برسد چون مردم در این بانک سپرده گذاشته اند، یعنی می خواهیم سود سپرده مردم را کم کنیم و در مقابل تورم و مشکلات متضرر شوند و به جای آن طرف مقابل سود بالایی را در مقابل گرفتن این تسهیلات دریافت کند که این موضوع بسیار ناعادلانه است که این مشکل را باید آسیب شناسی کرد و سود و زیان واقعی طرح ها و پروژه ها را با تهیه یک نرم افزار حل کرد.

اگر بانک داری اسلامی در کشور به صورت کامل اجرا شود نظام دلالی سکه و ارز و به طور کلی دلالی در حوزه های اقتصادی کشور مطرح نمی شود به عبارت دیگر در بانک داری اسلامی اقتصاد مردمی شکل می گیرد.

در حال حاضر بسیاری از کشورهای غربی و اروپایی به انتشار صکوک روی آورده اند و به سود آن اعتقاد دارند. به نظر شما این استفاده از این ابزار اسلامی مالی در دنیا شیوع پیدا می کند؟

از جمله دلایلی که بانک های کشورهای پیش رفته از جمله انگلیس و فرانسه به عملکرد بانک داری اسلامی روی آورده اند می توان به این نکته اشاره کرد که این کشورها به دنبال نوآوری هستند تا بتوانند از این نوآوری، بهره وری لازم را ببرند و سود خود را افزایش دهند.

نکته دیگر که میتوان به آن اشاره کرد این که در کل سود در بانک داری اسلامی بر روی برگه قید نمی شود بلکه عملیات تجاری را با عملیات بانکی ادغام می کند ولی در بانک داری متعارف عملیات تجاری با اوراق بهادار ادغام می شود. اگر به بحران اقتصادی یک دهه گذشته در غرب و آمریکا توجه کنیم، ملاحظه می شود که به لحاظ نبود نظارت لازم بر اوراق رهنی و ابزارهای مشتقه، نتوانستند رونق مورد نظر را اجرایی کنند که ناشی از ضعف در نظارت سیستم بانکی تلقی می شود اما در بانک داری اسلامی ، نظارت در ذات آن قرار دارد.

به نظر شما آیا طراحی ابزارهای نوین مالی در حوزه بازار سرمایه شتاب بیش تری نسبت به حوزه پولی و بانکی ندارد؟

بحثی که وجود دارد این است که بازار سرمایه از نظر ارائه طرح های نو و خلاقیت بسیار جلوتر از بازار پول است اما در حوزه بازار پول و بانک به هیچ عنوان تحرکی وجود ندارد و یک عقب ماندگی جدی در این حوزه وجود دارد در صورتی که اگر این دو بازار با نوآوری و خلاقیت با یکدیگر حرکت می کردند، پوشش دهنده یکدیگر بودند و قطعاً به نفع اقتصاد ملی کشور بود. تا چند وقت اخیر تاکید می شد که بانک ها حق ندارند وارد بازار سرمایه شوند ولی در حال حاضر بانکها  را تشویق به سرمایه گذاری در بورس می کنند نکته ای که وجود دارد اینکه اگر این دو بازار با یکدیگر هم گام بودند و به یک طرف حرکت می کردند، می توانستند کمک زیادی به اقتصاد کشور داشته باشند که مردم نیز از آن منتفع می شدند.